اصول و قواعد شعر نویسی

از آنجایی که موفقیت و پیشرفت  در هر مقوله ای نیازمند به تسلط بر مفاهیم و اصول ابتدایی می باشد ،تصمیم گرفتم که از این مجال بهره بگیرم و قواعد ابتدایی ترانه سرایی را (که بر اساس قواعد شعری است)با مشارکت شما عزیزان دوره نمایم . به نظر من یکی از مشکلاتی که ترانه امروز ما را تهدید می کند ، عدم آشنایی بسیاری از ترانه سرایان با شعر و اصول آن است و کج بودن ساختمان ترانه امروز را به سست بودن خشت اول آن ارجاع می دهم.
تفاوت ترانه سرای حرفه ای و غیر حرفه ای در تالیف و پرداخت آنهاست و پرداخت خوب ثمره مطالعه ی مستمر و گسترده ، تمرین و آشنایی با مولفه های پدید آورنده ی ترانه ( مانند بدیع و بیان ) می باشد . برای نمونه وقتی ترانه سرا جناس تام را بشناسد و  نمونه های موفقی همچون: " یا بفرما به سرایم / یا بفرما ،به سرآیم "را  دیده ویا شنیده باشد،این تکنیک در ضمیر ناخودآگاه شاعر شکل می گیرد،امکان ایجاد آفرینش مضامین مد نظر خود را با پرداخت های زیبا میسر می نماید.
در هر مقاله یکی از قواعد پدید آورنده ی ترانه ( قافیه / وزن / تشبیه / استعاره / جناس و ... ) را معرفی می کنم . امیدوارم که این تلاش موجبات پیشرفت و شکوفایی بزرگواران تازه سراینده را فراهم آورد و در آینده ی نزدیک ترانه ما به جایگاه حقیقی اش که به راستی بیش از اینهاست ، دست یابد .
ترانه چیست؟
از دیدگاه صاحب نظران، موسیقی و شعر محبوب ترین هنرهای انسان در طول تاریخ بوده اند. اگر هنر های یاد شده را به دو دشت سرسبز که از هم دور مانده اند تشبیه کنیم، ترانه همچون پلی است که زمینه را برای پیوند آنان میسر می کند و هم معنای تصنیف ، سرود ، چکامه ، نغمه و حراره می باشد . شماری از منتقدین ، ترانه را کلامی وابسته به موسیقی می دانند که به خودی خود قابلیت نقد ندارد و گروهی دیگر ، آن را هنری مستقل و فرا شعری می نامند و معتقدند که ترانه سرا شاعری آشنا به علم موسیقی است که بنده هم به شخصه موافق نظر دوم می باشم.
نظر ترانه سرایان نام آشنا پیرامون ترانه چیست؟
ایرج جنتی عطایی : ترانه بخشی از یک مجموعه پیچیده آفرینش گری های هنری است برای مخاطبینی کاملا متفاوت.
منصور تهرانی : این که به این هنر صنعت ترانه می گویم به خاطر کار ظریفی است که ترانه سرا انجام می دهد . فرق ترانه سرا با شاعر کلاسیک این است که ترانه سرا در محدوده ی ملودی کلام می سازد.
شهیار قنبری : ترانه یعنی شکار زمان های از دست رفته ، با ترانه است که خود را به دیروز و امروز و همیشه جهان سنجاق می زنی ، ترانه کمی اکسیژن به خانه ات می آورد ترانه یعنی : آرشیو خاطره ها ، ترانه یعنی : تقویم ، روز شمار و بغض شمار سرزمین ها ، ترانه یعنی : حافظه ی ما!
امروزه ترانه هایی مورد توجه قرار می گیرد که اصل ساده نویسی در آن ها رعایت شده باشد. ترانه های انتراعی ( ذهنی ) معمولا با استقبال وسیعی مواجه نمی شود . ترانه ای از دکتر ید اللهی که با صدای رضا صادقی همراه شده بود نمونه خوبی از ساده نویسی است : " ساده بیا دست منو بگیرو و ساده نگیر این همه سادگی رو ... " اما بر همگان روشن است که باید بین ترانه ساده و سطحی تفاوت قائل شد : "خودتو واسم موش نکن / منو فراموش نکن!"
سابقه ترانه
مطالعات نشان می دهد ترانه در کشور ما سابقه ی طولانی دارد و از زمان رودکی تا امروز همواره مورد توجه اهالی هنر ، درباریان و حتی عوام بوده است . داستان متاثر شدن پادشاه بر اثر نغمه خوانی رودکی ( بوی جوی مولیان آید همی / یاد یار مهربان آید همی  ) ، آواز حسام الدین چلپی که اشعار مولانا را بعد از سرایش با نوایی دلنشین می خوانده و یا نواختن ساز توسط رودکی ، امیر خسرو دهلوی و مولوی گواهی بر این مدعاست.
مردم ( عوام ) در طول تاریخ ترانه های کوچه بازاری را بر روی لب زمزمه می کردند ( که معمولا نام ترانه سرا ذکر نمی شود ) و چون غالبا خالی از صنایع ادبی بود به سرعت مورد استقبال عام قرار می گرفت.
قدیمی ترین ترانه ای که از این نوع به دست رسیده است به احتمال قوی ترانه ی " بازم صدای نی میاد " است که برای لطفعلی خان زند در حدود 200 سال پیش سروده شده :
بالام بام اندرون / قشون اومد مازندرون / بازم صدای نی میاد / آواز پی در پی میاد / جنگی کردیم نیمه تمام / لطفی میره شهر کرمان / لطفعلی خان مرد رشید / هر کس رسید آهی کشید ...
یا ترانه دیگری که مربوط به دوره ناصرالدین شاه و سال قحطی :
شاه کج کلاه / رفته کربلا / گشته بی بلا / نون شده گرون / یه من یه قرون / ما شدیم اسیر / از دست وزیر ...
گاهی هم این گونه از ترانه ها مجالی برای هجو نمودن اشخاص می شدند . از جمله ترانه ی "لیلی" که برای دختر کنت منت فرت ایتالیایی ( ردیس پلیس وقت تهران در سال 1300 هجری شمسی ) سروده شده :
لیلی را بردند چال سیلانی
براش آوردند نان و سیرابی
لیلی گل است لیلی
خیلی خوشگل است لیلی
لیلی را بردند دروازه دولاب
براش خریدند ارسی و جوراب
لیلی را بردند حموم گلشن
کنت بی غیرت چشم تو روشن
فلفل تندم لیلی!
دختر کنتم لیلی ...
به علاقه مندان دوره شناسی ترانه ،  ترانه های رو حوضی و ... پیشنهاد می کنم کتاب "مکث در مه " که با نگارش جامع و جذاب دوست عزیزم سعید کریمی همراه است را مطالعه بفرمایند.
ترانه مکتوب
ترانه ای است که بدون در نظر گرفتن ملودی خاص سروده شده باشد و از زمانی خلق شد که بین خواننده ها ، آهنگسازها و ترانه سراها فاصله افتاد. متاسفانه امروزه در تعدای از آثار انتشار یافته می بینیم که ترانه سرا یا آهنگساز کوچکترین ارتباطی ندارند و این است که ترانه ماندگاری خود را از دست داده . ترانه سرا در حال و هوای دیگر می نویسد ، آهنگساز در فضای دیگری می سازد و خواننده با نیت دیگری می خواند! حال آنکه در ترانه های ماندگار از یک تیم متحد ، هم هدف و همراه استفاده شده . امروزه تعدای از تصنیف سازان به ترانه مکتوب اعتقادی ندارند و ماهیتی برای آن قائل نمی شوند.
ترانه محلی
در جای جای کشور پهناور ما ترانه های محلی بر زبان پیر و چوان می چرخد و در جشنواره های جهانی مورد توجه قرار می گیرد . تاریخ دقیقی برای سروده شدن آنها نمی توان یافت و با توجه به فرهنگ بومی مناطق و نوع گویش ها پدید آمده اند و به صورت سینه به سینه نقل شده و به دست ما رسیده است . مانند ترانه های آذربایجانی ، شیرازی ، خراسانی ، کردی ، گیلکی و ...
ترانه های ذیل نمونه هایی از ترانه های معروف هستند :
بلال بلالم ( شیرازی ) : آسمون به این گپی گوشش نوشته / هر کی یارش خوشگله جاش تو بهشته .../ بلال بلالم ، سی خودت لیلی / کردی کبابم سی خودت لیلی
دختر بویر احمدی : دختر بویر احمدی نومت ندونم یار گلم / بیو بریم خونه ی خومون ، خانه ی خوتونه یار گلم...
شاه صنم ( خراسانی ) : شاه صنم ،زیبا صنم ،بوسه زنم لبهای تو/ابریشم قیمت نداره ، حیف اون موهای تو .../ به قرآن مجید آیه آیه / دلم هر روز و شو سوی تو آیه...
ترانه نوین
با حضور موسیقی پاپ تغییر زبان ترانه از کلاسیک به محاوره  و ظهور خوانندگان نسل جدید ، دهه پنجاه قرن معاصر ایران را می توان نقطه ی آغاز ترانه نوین ایران محسوب کرد.امروزه به لطف حضور ترانه سرایان جوان ، خوش فکر و مستعدی چون یغما گلرویی ،روزبه بمانی و ... باب های جدیدی از این گونه ی هنری بر روی مخاطبین گشوده شده و به نظر می رسد ترانه ی ما از سه قطبی بودن ( ایرج جنتی عطایی / اردلان سرفراز / شهیارقنبری ) خارج شده.شایان ذکر است عده ای از منتقدینی از ابتدا هم به وجود چند قطبی بودن ترانه  اعتقادی نداشته و ندارند.